IP | vakblad voor informatieprofessionals | 09/ 2021

Eerste publiek toegankelijke kunstdepot ter wereld

Een van de meest recente ontwerpen van MVRDV is het Depot Boijmans Van Beuningen, pal naast Het Nieuwe Instituut waar de tentoonstelling over het bureau gelijktijdig opende met het depot. Depot Boijmans Van Beuningen biedt de bezoeker een blik achter de schermen van de museumwereld en toont wat er komt kijken bij het onderhouden en verzorgen van een kunstcollectie met ruim 151.000 kunstwerken. Alle kunstwerken worden opgeslagen voor het oog van de bezoeker — het depot biedt hiermee een backstagekaart voor museumliefhebbers en is een nieuwe, bijzondere manier om collecties te ontsluiten.

Kennis expositie gebruiken

Wat gebeurt na deze tentoonstelling met alle opgedane kennis? ‘Belangrijk voor het instituut is allereerst het gesprek over de ontwikkelde digitale tools’, zegt Kuijpers. ‘Deze instrumenten tonen interessante mogelijkheden die op het gehele archief kunnen worden toegepast, maar ze stellen het instituut ook voor bepaalde vragen. Hoe ga je bijvoorbeeld om met het intellectueel eigendom van een archiefvormer? Hoe preserveer je digitaal archiefmateriaal? En praktischer: hoe kunnen we de door Nanni en Morini ontwikkelde teksttool zo inzetten dat we die ook succesvol op andere collecties kunnen toepassen? Ook de manier waarop we verhalen bij MVRDV hebben opgehaald, willen we breder gaan inzetten. Deze mondelinge geschiedenissen bieden een enorme meerwaarde als toevoeging op het materiaal dat je bewaart.’

Voor Het Nieuwe Instituut als beheerder van de Rijkscollectie voor Nederlandse Architectuur en Stedenbouw zijn er veel richtlijnen om rekening mee te houden. ‘Hoe slaan we bijvoorbeeld verschillende bestandstypen zo op dat ze ook over tientallen jaren nog gemakkelijk kunnen worden ontsloten? Daarvoor zijn al veel internationale standaarden, maar voor 3D modellen zijn die er bijvoorbeeld nog niet. Met deze tentoonstelling leveren we aan dat gesprek hopelijk ook een bijdrage.’

Geen showcase

Deze tentoonstelling is geen showcase, benadrukt Kuijpers. ‘We willen niet laten zien wat we allemaal kunnen, maar een startpunt bieden voor een nieuw gesprek: wie kunnen we aan het woord laten om een vollediger beeld te scheppen? Wat is er mogelijk in de wereld van het digitale archief? Kan kunstmatige intelligentie leren van het verleden om te speculeren over een nieuwe toekomst? Wat kunnen we doorontwikkelen, al dan niet met gebundelde krachten?’

Die samenwerking zit ook in de genen van MVRDV. ‘Wanneer we deze tentoonstelling tien jaar geleden hadden georganiseerd, hadden we een aantal zuilen met maquettes en een spot erop neergezet. Nu laten we het architectenbureau zelf aan het woord.’    <

  Meer:     

> de expositie:
mvrdvhni.hetnieuweinstituut.nl

> de digitale zoektools:
mvrdvhni.hetnieuweinstituut.nl/tools

Architectuur Dichterbij

Het archief van architectenbureau MVRDV, dat bestaat uit zowel digitale als analoge stukken, is sinds 2015 in beheer van Het Nieuwe Instituut. Ter voorbereiding op de tentoonstelling zijn in een recordtempo van drie maanden 45.000 analoge archiefstukken gedigitaliseerd in het digilab van het instituut. Dit is mede tot stand gekomen en verder geprofessionaliseerd in het kader van Architectuur Dichterbij: een grootschalig programma gericht op de restauratie, conservering en digitalisering van de Rijkscollectie voor Nederlandse Architectuur en Stedenbouw die het instituut beheert.

Screen records uit de VR-tool van Eline Wieland waarmee bezoekers en onderzoekers de eerder gemaakte ruimtelijke installaties van MVRDV kunnen herbeleven in een VR-omgeving.

Credit: Eline Wieland

Uit Zonamata van Alice Bucknell, een multimediaal werk, gebouwd in een game op basis van 3D modellen uit het digitale archief van MVRDV. Het plot en script zijn geschreven door de AI-taal GPT-3, waarmee het werk speculeert op een toekomstvisie die gegenereerd wordt door algoritmes, en de verstrengeling van architectuur, kunstmatige intelligentie, natuur en technologie die daar deel van uitmaakt.

Makkelijker bewaren

Het laat zien dat een digitaal archief zijn eigen uitdagingen kent, vervolgt Kuijpers. ‘Een bestand op je computer opslaan voelt veilig, alsof het daar voor de eeuwigheid kan blijven staan, maar uiteindelijk is een papieren tekening veel makkelijker te bewaren en toegankelijk te houden dan een digitaal bestand.’

Toch is het gelukt om meerdere bijzondere schetsen en ontwerpen uit de hoge hoed te toveren. In de expositie is bijvoorbeeld een tekening van een van de eerste ontwerpen van MVRDV te zien – oorspronkelijk gemaakt op de computer, met de hand ingekleurd en van aantekeningen voorzien. Minstens net zo bijzonder is het softwareprogrammaatje dat het architectenbureau rond de millenniumwisseling liet ontwikkelen. Het laat met een druk op de knop zien hoe de stedelijke omgeving van het Ruhrgebied verandert wanneer iedere inwoner van dat gebied in de stad, in het bos of juist aan het water zou willen wonen.

Happiness filter

In de eerste ruimte van de tentoonstelling wordt aan de hand van een selectie objecten een veelheid aan verhalen achter bekende projecten verteld door opdrachtgevers, voormalige stagiairs, medewerkers en natuurlijk de oprichters van het bureau zelf. In de daaropvolgende ruimte vertelt MVRDV zijn eigen geschiedenis aan de hand van drie centrale thema’s: Green, Human en Dream. De opzet van deze ruimte doet denken aan een kantoortuin, met rijen bureaus, omgeven door archiefdozen. De laatste ruimte toont zes digitale instrumenten die speciaal voor deze tentoonstelling zijn ontwikkeld om de voornamelijk digitale inhoud van het archief te ontsluiten.

Het archief van MVRDV leent zich goed voor een tentoonstelling over al die verschillende invalshoeken. Het laat veel verschillende aspecten van de architectuurpraktijk zien én welke invloed de introductie van de computer daarop had. Wie door de tentoonstelling loopt, begrijpt wat een uitdaging het is om mensen enthousiast te krijgen voor een gebouw dat er nog niet staat. MVRDV heeft daar altijd veel tijd en energie in gestoken, met visualisaties die mensen aanspreken die ook in de tentoonstelling te zien zijn: blauwe luchten, groen gras en actieve mensen. Door MVRDV zelf wordt dit ook wel het ‘happiness filter’ genoemd.

Succesvolle jaren negentig

Daarnaast schetst de tentoonstelling een goed beeld van hoe het er in de jaren negentig aan toe ging. ‘Voor de Nederlandse architectuur was dat een interessante periode’, vertelt Kuijpers. ‘Privatisering kwam op en de overheid trok zich terug. Hierdoor veranderde de positie van architecten in de maatschappij. Zij moesten zich steeds meer tot marktpartijen verhouden. Het gebouw als icoon deed zijn intrede: architectuur vertegenwoordigde een bepaalde status en waarde. Gesteund door een veelomvattend stimuleringsbeleid en een uitgebreid pakket aan subsidies werd het werk van Nederlandse architecten ook buiten de landsgrenzen bekend en stond het algauw te boek als Superdutch.’

In die succesvolle jaren negentig kreeg de architect de allure van een superster. Zo niet bij MVRVD. ‘In deze tentoonstelling willen we ook laten zien dat voor dit bureau het eindproduct niet uit de koker van één genie komt, maar het resultaat is van een intensieve samenwerking met een heel team, van de stagiair en medewerker tot de ingenieur en opdrachtgever.’

Digitale doorzoektools

Ook de tentoonstelling zelf is weer een product van zijn eigen tijd. ‘We wilden het gesprek aangaan: met de bezoeker, in de vorm van interactieve elementen, maar zeker ook met het architectenbureau zelf. In de video’s en luisterfragmenten laten we hen zelf aan het woord.’

Een waardevolle toevoeging aan de expositie vormen de zes instrumenten die Het Nieuwe Instituut liet ontwerpen. Deze laten op een speelse manier zien op welke verschillende manieren je een digitaal archief toegankelijk kunt maken. Waar het in het kilometerslange fysieke archief maanden zou kunnen duren om alle documenten te doorzoeken op een specifieke zoekterm, kan dat in het digitale archief binnen een aantal seconden.

De honderdduizenden e-mails, Word-documenten, afbeeldingen en 3D modellen die MVRDV zes jaar geleden aan Het Nieuwe Instituut overdroeg, dienden als basis voor de zes nieuwe digitale instrumenten, ontwikkeld door evenzoveel ontwerpers, onder wie ook MVRDV zelf. Carl Rethmann maakte bijvoorbeeld een door middel van machine learning getraind instrument dat de meer dan tweehonderdduizend afbeeldingen en renderings uit het digitale archief van MVRDV gebruikt om nieuwe, denkbeeldige ontwerpen van het bureau te genereren. De bezoeker kan stukken blauw schuim onder een camera plaatsen die direct worden omgezet in een nieuw MVRDV-project. Zo laat Rethmann zien hoe archieven kunnen worden gebruikt voor het maken van nieuwe ontwerpen.

Giacomo Nanni en Francesca Morini creëerden een instrument dat inzichtelijk maakt hoe vaak bepaalde termen zijn gebruikt in alle e-mailwisselingen en Word-documenten uit het digitale archief van MVRDV. Hierdoor ontstaan honderden tijdlijnen die de opkomst van verschillende trends laten zien. Vervolgens wordt op basis van artificiële intelligentie een beschrijving van een fictief project ontwikkeld, gebaseerd op door MVRDV geschreven teksten.

Digitaal beheer, 
behoud en ontsluiting 

Het Nieuwe Instituut werkt aan de ontwikkeling en implementatie van een digitale voorziening voor beheer en beschikbaarstelling van zijn digitale archieven in het kader van het Project Inrichting Digitaal Archief (PIDA). Het hybride analoge en digitale oeuvre van MVRDV speelt sinds de verwerving in 2015 een centrale rol in dit ontwikkelproces. Het is een zogeheten best practice archive in de ontwikkeling van beleid rond digital preservation en de inrichting van een infrastructuur op dit gebied. Het archief van MVRDV vormt daarvoor een mooie casus: al sinds de oprichting in de jaren tachtig houdt het bureau zich bezig met de overgang van ontwerpen op papier naar digitaal. Die computerisering is terug te zien in het MVRDV-archief. De stukken weerspiegelen de ontwikkeling van een papieren beginperiode, via een tijdvak waarin parallel op papier en digitaal wordt gewerkt naar een latere fase waarin het digitale de overhand krijgt.

Foto's: Aad Hoogendoorn

Een complete tentoonstelling wijden aan één architectenbureau, dat is eigenlijk niet meer van deze tijd, zegt onderzoeker Marten Kuijpers als hij over de zesde verdieping van Het Nieuwe Instituut wandelt. ‘In onze tentoonstellingen zoeken we altijd naar een diepere laag. We gaan de relatie met maatschappelijke vraagstukken aan en benadrukken het aspect van meerstemmigheid. In de regel biedt een eerbetoon aan één bureau die ruimte minder.’

Maar MVRDV is een uitzondering. Het internationale, in Rotterdam gevestigde architectenbureau is bekend van zijn vele projecten over heel de wereld – van het Expo 2000-paviljoen in Hannover >] tot de Markthal in Rotterdam >]. Recentelijk nog opende pal naast Het Nieuwe Instituut het glanzende depot van Museum Boijmans Van Beuningen >] (zie ook het kader), geroemd in landelijke kranten om ‘de innovatieve komvorm en het gedurfde spiegeloppervlak dat maakt dat het gebouw perfect versmelt met het tumult van de stad’.

Digitalisering omarmen

Wie aan de juiste kant staat van Het Nieuwe Instituut, het nationale instituut voor architectuur, design en digitale cultuur, ziet zichzelf in de MVRDV-creatie gereflecteerd. Geen toeval, natuurlijk. ‘In 2015 kregen we het archief van de eerste vierhonderd projecten van het bureau in handen, een derde van de meer dan twaalfhonderd die ze inmiddels hebben voltooid’, vertelt Kuijpers. ‘Dat was bijzonder: normaal gesproken worden archieven pas aan ons overgedragen als een architect overleden is of een bureau niet meer bestaat. Dit zou je kunnen zien als een levend archief, en dus is deze tentoonstelling geen retrospectief maar eerder een conversatie met het bureau.’

The Living Archive of a Studio is niet voor niets de ondertitel van de tentoonstelling, die op 6 november haar deuren opende. Daaraan vooraf ging een veelomvattend uitzoekproject. ‘Het archief van MVRDV bevat vele meters aan fysiek materiaal, maar ook een harde schijf van meerdere terabytes. Daarmee is het een van de eerste archieven die voor een groot deel digitaal zijn’, zegt Kuijpers. ‘Vanaf de start van het bureau in 1991 heeft het de digitalisering omarmd. De schijf liet een enorme mappenstructuur zien met bestanden in formaten die we in sommige gevallen niet eens meer konden openen. Soms hadden we MVRDV zelf nodig om toegang te krijgen, en zelfs zij kregen een groot deel van de bestanden niet meer geopend.’

Het archief van
Het Nieuwe Instituut

Het Nieuwe Instituut beheert de Rijkscollectie voor Nederlandse Architectuur en Stedenbouw, die onder meer bestaat uit tekeningen, foto’s, affiches en maquettes uit de archieven, en verzamelingen van Nederlandse architecten en stedenbouwers. De rijkscollectie is hoofdzakelijk georganiseerd rond circa achthonderd archieven van ontwerpers, onder wie architecten, stedenbouwkundigen, landschapsarchitecten en een aantal instellingen. Samen vormen deze het geheugen van de groei en transformatie die Nederland vanaf de tweede helft van de negentiende eeuw heeft doorgemaakt. De historische rijkscollectie fungeert als blijvende inspiratiebron voor de actuele werkzaamheden van het instituut, dat er mede door het organiseren van activiteiten en presentaties betekenis aan verleent.