ANDREA VAN LEERDAM

De publicatieprijs ging naar Andrea van Leerdam en haar onderzoekspublicatie Woodcuts as Reading Guides. How Images Shaped Knowledge Transmission in Medical-Astrological Books in Dutch (1500-1550). Leerdam is conservator gedrukte werken bij de Bijzondere Collecties van de Universiteitsbibliotheek Utrecht. Als boekhistoricus heeft ze interesse in vroegmoderne beeldcultuur en leespraktijken en in digitalhumanitiesmethoden om hier onderzoek naar te doen.

Om met een boek efficiënt kennis te kunnen overdragen, is in de loop van de tijd een enorm arsenaal aan visuele conventies en andere structurerende vormmiddelen ontstaan en ontwikkeld. Samen vormen ze de interface tussen tekst en gebruiker. Denk aan de pagina met paginacijfer, de alinea-indeling, de relatieve tekstgrootte en het contrast tussen romein en cursief. Ook de afbeelding is een vormaspect dat bijdraagt aan het gebruik van het boek ten dienste van kennisoverdracht. Volgens de jury is Woodcuts as Reading Guides de neerslag van ‘het uiterst grondige onderzoek dat Andrea van Leerdam heeft verricht naar de rol die verschillende soorten afbeeldingen in de vroegmoderne tijd vervulden in het leesproces’. ‘Zij beziet die rol vanuit zowel de communicatiestrategieën bij de totstandkoming van beeldmateriaal als de manieren waarop afbeeldingen feitelijk door de lezer werden gebruikt. Wat de betekenis van haar onderzoek doet uitstijgen boven die van een puur historische studie van vroegmoderne praktijken, is de toepassing van de ideeën voor hedendaagse informationdesignstudies.’

CROSSMEDIALE BENADERING
Het onderzoek zelf concentreert zich op de vroegmoderne illustratie als een voorbeeld van de visuele conventies die mogelijk worden gemaakt door de materialiteit van het boek. ‘Van Leerdams conceptuele kader biedt echter uitzicht op een crossmediale en diachronische benadering van de manier waarop verschillende informatiedragers de conventies die het medium biedt – visueel of anderszins – gebruiken om informatie en kennis efficiënt over te dragen’, aldus de jury.

VICTORINES 2024  |  Publicatieprijs

STEVEN CLAEYSSENS

De initiatiefprijs was voor Steven Claeyssens (conservator Digitale Collecties KB) en de Europeana-werkgroep Datasheets for digital cultural heritage. De laatste jaren is er een groeiende belangstelling voor collecties als data en voor het hergebruik van erfgoeddatasets. Op dit moment telt het Datasetregister van het NDE meer dan zevenhonderd datasetbeschrijvingen van ruim veertig verschillende erfgoedinstellingen. Het gaat hierbij bijvoorbeeld om overzichten van makers van kunstvoorwerpen, foto’s van gebouwen, of een thesaurus met erfgoedtermen. Hiermee zijn de data makkelijker te vinden en opnieuw te gebruiken, zowel door onderzoekers en ontwikkelaars als door zoekmachines. 

Tot dusver bestond er – in tegenstelling tot onderzoeksdata – geen uniforme manier om deze datasets te beschrijven. Er zijn wel goede afspraken voor het beschrijven van individuele items, maar niet voor de collectie als geheel. De Datasheet van Claeyssens c.s. maakt een einde aan deze achterstand, stelt de jury. ‘Dankzij hun werk is er nu een standaard waarmee de context en de inhoud van datasets kunnen worden gedocumenteerd. Deze transparantie is nodig, omdat alleen op deze manier onderzoekers en andere gebruikers aspecten als volledigheid, representativiteit en auteursrechtelijke beperkingen kunnen beoordelen.’

HERGEBRUIK DOOR MENS EN MACHINE
De data in een erfgoeddataset verschillen van onderzoeksdata, omdat ze overwegend voor een ander doel zijn verzameld, verduidelijkt de jury in haar motivatie. ‘Denk aan een provinciaal museum met een collectie zeventiende-eeuwse prenten waarvan de beschrijvingen zijn gedeponeerd in het Datasetregister. Deze beschrijvingen werden tientallen jaren vastgelegd in een kaartenbak, die op een zeker moment mogelijk werd uitgebreid met een papieren catalogus, en vervolgens werden alle gegevens overgezet naar een database. Binnen welke context zijn deze data verzameld? Gaat het om een afgesloten set of wordt deze nog regelmatig aangevuld? Hoe weet de onderzoeker met welke versie hij of zij te maken heeft? Allemaal gegevens die nodig zijn om een weloverwogen beslissing te kunnen nemen over de mogelijkheden tot hergebruik – door mens én machine. De ontwikkelde Datasheet helpt ook bij de reproduceerbaarheid van de resultaten van machine learning.

De Datasheet houdt rekening met al deze aspecten, en is daarmee een toonbeeld van zorgvuldigheid. Het is bovendien het resultaat van een mooie samenwerking tussen erfgoedprofessionals, technici en onderzoekers.’

VICTORINES 2024  | Initiatiefprijs

VICTORINES 2024  |  Scriptieprijs

THOMAS TAN

Thomas Tan sleepte de scriptieprijs in de wacht voor Designing a digital educational library in a West-African context. With a Special Focus on Ghana. Tan onderzoekt in zijn scriptie de mogelijkheden van moderne ICT-oplossingen om leerprocessen te bevorderen en digitale en fysieke bibliotheken in te richten in West-Afrika, met als casus Ghana. Hij deed het onderzoek voor zijn master Business Informatics aan de Universiteit Utrecht, in samenwerking met de Maxim Nyansa Foundation. 

Tan bespreekt het gebruik van technologieën zoals cloud computing, AI, gamificatie en mobile learning in onderwijsinstellingen waar de kwaliteit van het onderwijs laag is en middelen beperkt zijn. De jury: ‘De scriptie biedt helder inzicht in de situatie van het West-Afrikaanse onderwijs en de bibliotheken aldaar, en geeft duidelijk aan wat de vereisten zijn voor het verbeteren van een digitale bibliotheek in ontwikkelingslanden. Daarnaast presenteert Tan een model dat ook in andere, vergelijkbare contexten is toe te passen.’

BELANG VAN OPEN SCIENCE
Volgens de jury combineert de scriptie theorie en praktijk met sterk literatuuronderzoek en interviews met verschillende stakeholders. ‘Een van de grootste problemen in ontwikkelingslanden is het gebrek aan middelen, daarom zijn opensourcepublicaties essentieel om zo veel mogelijk toegang te krijgen tot wetenschappelijke kennis. De scriptie biedt ook waardevolle inzichten voor Nederlandse informatiespecialisten binnen het hoger onderwijs, al is het maar om te beseffen dat de situatie elders veel ernstiger is, maar bovenal toont ze het belang van open science.’

VICTORINES 2024  |  Eervolle vermelding

ROBERT NAT

Tot slot was er een eervolle vermelding voor Robert Nat, die als dataspecialist bij de provincie Groningen een bijdrage leverde aan de zogeheten Shell Papers. In dit project onderzoekt het Platform Authentieke Journalistiek (PAJ) in samenwerking met Follow the Money de verwevenheid tussen Shell en de Nederlandse overheid. Onderzoekjournalisten dienden in 2019 een uitgebreid verzoek in bij het ministerie van Economische Zaken en de provincie Groningen in het kader van de Wet open overheid (Woo). Waar het ministerie weigerde het verzoek in behandeling te nemen, ging de provincie ermee aan de slag. Nat speelde hierin een bepalende rol met het ontwikkelen van een aanpak om snel grote aantallen documenten te doorzoeken. Belangrijke kenmerken van de Groningse aanpak:
> Werk vanuit een gemeenschappelijk belang: zowel de journalisten als de provinciale ambtenaren en bestuurders willen dat er een werkbare set documenten ter beschikking komt;
> Maak gebruik van de bedoeling van de Woo: neem contact op met de verzoekers, laat de vraag preciseren en zet de zogeheten ‘vertrouwelijke voorinzage’ in;
> Gebruik slimme zoektermen en moderne IT-tools, en zoek combinaties.
Het resultaat hiervan is een goed voorbeeld van een win-winsituatie, stelt de jury. In april 2024 leverde de provincie haar deel van de Shell Papers op als reactie op het verzoek uit 2019, en Follow the Money gebruikte deze documenten vervolgens voor vervolgonderzoek en publiceerde de verkregen informatie integraal.

In de eerste IP van volgend jaar vind je interviews met enkelen van de winnaars van de Victorines 2024. <