Lees ook het interview met
Pieter Woltjer
Jantien Borsboom
ONLINE PUBLIEKE RUIMTE ANNE VAN DEN DOOL
Anne van den Dool
Tekstschrijver, auteur
en cultureel journalist
Jantien Borsboom:
Sinds begin dit jaar staat Jantien Borsboom aan het roer van PublicSpaces, dat zich inzet voor het creëren van een online ecosysteem gebaseerd op publieke waarden. In haar VOGIN-IP-lezing roept ze publieke organisaties op grote techbedrijven de rug toe te keren en moedigt ze hen aan de alternatieven te verkennen.
Jantien Borsboom
Jantien Borsboom kent de publieke sector van binnenuit: ze verdiende haar sporen onder meer in de bibliotheekbranche, waar ze zich bezighield met het ontwikkelen van een online publieke ruimte voor bibliotheken. ‘De fysieke vestigingen van bibliotheken zijn plekken waar je zonder toegangsbewijs kunt binnenlopen’, legt Borsboom uit. ‘Het zijn plaatsen waar je gewoon mag zijn zonder dat je je paspoort hoeft te laten zien, iets hoeft te kopen of gevolgd wordt. Naast zo’n tastbaar filiaal zoeken bibliotheken naar een plek waar ze digitaal bezoekers kunnen ontvangen, en die aan dezelfde voorwaarden voldoet: een platform waar je niet direct je persoonsgegevens hoeft achter te laten en waar je geen last hebt van cookies.’
ETHISCH VERANTWOORD
Als directeur van PublicSpaces trekt ze dat vraagstuk nu nog breder. Niet alleen bibliotheken, maar ook allerlei andere publieke organisaties lopen namelijk met deze vraag rond. Denk bijvoorbeeld aan omroepen, musea, onderwijsinstellingen, festivals, erfgoedinstellingen en zorgorganisaties. ‘Zij hebben behoefte aan een online plek waar mensen niet als product worden behandeld, waar ruimte is voor een publiek debat en waar betrouwbare informatie te vinden is waarvan de herkomst te herleiden is. Met de PublicSpaces-coalitie, bestaand uit meer dan veertig publieke organisaties, werken we samen aan zo’n online publieke ruimte.’
Veel van deze instellingen lopen tegen dezelfde uitdagingen aan, weet Borsboom. ‘De vraag die hen allemaal bezighoudt, is: hoe communiceer je op een ethisch verantwoorde manier digitaal met je publiek? Daarvoor is het belangrijk dat de tools die je gebruikt voldoen aan de publieke waarden die we als mensen allemaal belangrijk vinden. Tegelijkertijd is iedere individuele situatie verschillend. Sommige organisaties willen vooral een zo groot mogelijk bereik en zetten daarom veel in op de klassieke sociale media, zoals Facebook en Instagram – geen platforms die aan die publieke waarden voldoen. Voor hen is overstappen naar veilige alternatieven een grote stap.’
MANIFEST
De publieke waarden waaraan Borsboom refereert, zijn in 2018 door PublicSpaces op schrift gesteld in een manifest, dat laat zien aan welke voorwaarden digitale tools zouden moeten voldoen. Allereerst moeten ze open en toegankelijk zijn voor iedereen. Daarnaast moeten ze onafhankelijk opereren van politieke of economische krachten. Verder is transparantie een belangrijke voorwaarde: iedereen moet kunnen zien wie een tool heeft gemaakt, hoe die werkt en wat het achterliggende verdienmodel is. Ook opgenomen in het manifest is de voorwaarde verantwoordelijkheid: het moet duidelijk zijn wat de bron is van de content die wordt gepresenteerd en of de data die je aan de tool geeft wel goed worden beschermd.
Verder noemt het manifest soevereiniteit als belangrijke voorwaarde: gebruikers moeten zelf controle hebben over hun data. Tot slot moet de tool veilig zijn. Privacy moet worden meegenomen in het ontwerp, en er moeten geen tactieken in zitten om je te verleiden tot iets wat je niet van plan was, zoals met ‘laatste kans’-buttons op hotelboekingswebsites bijvoorbeeld gebeurt.
DUURZAAMHEID EN AI
Hoewel het manifest alweer bijna zes jaar oud is, wordt het met de dag actueler, ziet Borsboom. ‘Tegelijkertijd blijven we het kritisch bekijken: de maatschappij verandert, en de technologie verandert ook continu. Moeten er geen nieuwe waarden bij, zoals duurzaamheid? Kunstmatige intelligentie vreet ontzettend veel energie. Denk aan de datacenters die overal ter wereld worden gebouwd om alle informatie die we produceren op te slaan. De term cloud doet geen recht aan die situatie. Tegen zulke misleidende terminologie verzetten wij ons: data nemen wel degelijk ruimte in.’
VERSCHERPTE COOKIEWETTEN
Sinds de lancering van het manifest hebben gelukkig al een aantal positieve ontwikkelingen plaatsgevonden, zoals de Europese Digital Services Act en de Digital Markets Act, die de grootste big tech-platforms aan banden leggen. Tegelijkertijd doet nieuwe regelgeving soms meer kwaad dan goed, ziet Borsboom. ‘Neem de verscherpte cookiewetten: die zorgen er nu voor dat je op elke website een ingewikkeld menu door moet om die cookies uit te schakelen. De verantwoordelijkheid wordt bij de gebruiker gelegd in plaats van bij de producent. Bovendien kan een mens zich onmogelijk verdiepen in de voorwaarden waaronder die diens digitale handtekening zet. Daarvoor is het te veel tekst en zijn de bewoordingen te vaag. Dat moet anders, bijvoorbeeld met duidelijke wetgeving die targeted advertising verbiedt.’
MACHT VAN BIG TECH
PublicSpaces verzet zich stevig tegen de steeds groter wordende macht van big tech-bedrijven. Die macht levert namelijk gevaarlijke situaties op, benadrukt Borsboom. ‘Deze bedrijven kunnen alle concurrentie uit de markt kopen. Je kunt daardoor bijna niet om het gebruik van hun diensten heen. Als je online contact wilt onderhouden, ben je veroordeeld tot platforms van bedrijven als Meta of Google, en tot alle gebruiksvoorwaarden en ondoorzichtige algoritmes die daarbij horen. Zij bepalen hiermee wat we wel en wat we niet te zien krijgen. Deze platforms worden geregeld gebruikt om politieke processen te beïnvloeden – een regelrechte aanval op onze democratie.’
Dat we de invloed van deze grote techbedrijven niet mogen onderschatten, blijkt volgens Borsboom ook uit de manier waarop zij zich een plek toe-eigenen in het onderwijssysteem. ‘Google en Microsoft bieden nu ver onder de marktprijs hun educatieve diensten aan. Daarmee leiden ze onze kinderen op tot gebruikers van Google en Microsoft. Het is belangrijk dat je als consument altijd een keuze hebt in wat je gebruikt, en die is er nu niet.’
IN ACTIE KOMEN
We moeten, kortom, in actie komen. ‘De markt gaat dit niet zelf oplossen. Daarom moeten de Nederlandse én Europese overheid ingrijpen met strengere regelgeving. En er moet ruimte komen om alternatieven te ontwikkelen, desnoods met een extra duwtje in de rug. We moeten een markt creëren voor waardengedreven technologie.’
Steeds meer mensen voelen de behoefte zich los te weken van de grote techplatforms waarop we ons nu nog massaal bewegen, ziet Borsboom. ‘Een recente hoopvolle ontwikkeling is bijvoorbeeld de opkomst van het open source-socialemediaplatform Mastodon. Dit kreeg een extra boost door onvrede onder gebruikers van het platform X, voorheen Twitter, na de overname door Elon Musk. Veel van hen stapten over naar Mastodon. Dat er op zo’n moment een andere dienst klaarstaat is heel belangrijk.’
Gelukkig komen er steeds meer verantwoorde alternatieven voor big tech-diensten. Voor e-mail kun je bijvoorbeeld terecht bij Proton Mail. En wie zich liever niet op WhatsApp begeeft, kan overschakelen op Signal.
OPEN SOURCE STIMULEREN
Veel publieke organisaties lopen tegen deze vraagstukken aan, weet Borsboom, maar voor geen van hen is het hun hoofdtaak. ‘Daarom helpt het om samen op te trekken in een coalitie zoals PublicSpaces. We ondersteunen organisaties op verschillende manieren. Allereerst creëren we meer bewustzijn door het schrijven van artikelen en door het organiseren van onze jaarlijkse conferentie met inspirerende sprekers. Ook lobbyen we richting de politiek in Nederland en Europa. Hoe groter de coalitie wordt, hoe serieuzer die stem wordt genomen.’
Verder stimuleert PublicSpaces het gebruik van open source-alternatieven en onderzoekt zij hoe deze door te ontwikkelen zijn wanneer de gebruiksvriendelijkheid of toepasbaarheid nog niet optimaal is. ‘Dat is het mooie van open source: je kunt er zelf aan bijdragen – niet alleen voor jezelf, maar voor iedereen die het wil gebruiken.’
DIGITALE SPOELKEUKEN
Ten slotte richt PublicSpaces zich op de ondersteuning van publieke organisaties bij de overstap van big tech-tools naar alternatieven. Daartoe is ook de Digitale Spoelkeuken ontwikkeld: een test die organisaties kunnen doen om te achterhalen in hoeverre de tools die ze gebruiken, zoals e-mailprogramma’s en analysetools voor websitegebruik, voldoen aan publieke waarden. Vervolgens kunnen zij op zoek naar alternatieven. ‘Ook daar kunnen we ze bij helpen. Deelnemers aan de coalitie hebben deze alternatieve tools soms al uitgebreid getest en kunnen hier kennis over delen, of we vormen een groep organisaties die meedoen met een pilot.’
Borsboom ziet al hoe publieke organisaties de overstap maken naar veilige digitale tools. ‘Ze nemen op grote schaal afscheid van oude tools en omarmen nieuwe, zoals een overstap van Google Analytics naar Matomo. Zij laten zien dat het wel degelijk mogelijk is om te ontsnappen aan de macht van big tech. Als organisatie hoef je niet meteen op alle fronten tegelijkertijd over te schakelen, je kunt beginnen met laaghangend fruit en vervolgens stap voor stap je digitale toolbox opschonen. Met hoe meer we zijn, hoe makkelijker de overstap wordt.’
Dat juist publieke organisaties deze transitie doormaken, is volgens Borsboom extra belangrijk. ‘Zij hebben een maatschappelijke opdracht en worden gefinancierd met publiek geld. Daarom is het essentieel dat zij bewuste keuzes maken.’ <
‘AI vreet ontzettend veel energie. Denk aan de datacenters die overal worden gebouwd om alle informatie die we produceren op te slaan’
Over Jantien Borsboom
Jantien Borsboom is sinds 1 januari 2024 directeur van PublicSpaces. Ze loopt al langer rond in de publieke sector: in het verleden werkte ze voor verschillende culturele instellingen waar ze digitale projecten leidde, vaak met een kritische insteek. Zo richtte ze het Digilab op bij de Bibliotheek Midden-Brabant, een plek voor kennismaking met en kritische gesprekken over nieuwe media en nieuwe technologie. Ook ontwikkelde ze KennisCloud: een hybride communityplatform voor kennisdeling en samenwerking rondom maatschappelijke vraagstukken. Borsboom heeft een sterke interesse in de mogelijkheden van de digitale wereld, specifiek op de grens van digitaal en fysiek en hoe deze in elkaar overlopen. Ze verbindt graag ideeën, mensen, projecten en organisaties aan elkaar om samen de toekomst vorm te geven.
Het verhaal van Jantien Borsboom live bijwonen? Je kunt nog aanhaken bij de VOGIN-IP-lezing, het evenement voor informatieprofessionals over zoeken en vinden op 18 april in de Openbare Bibliotheek Amsterdam (OBA).
> Het volledige programmaoverzicht vind je op vogin-ip-lezing.net.
> De VOGIN-IP-lezing is het gezamenlijke evenement van Stichting VOGIN en magazine IP. Dit jaar vindt de twaalfde editie plaats, de vorige was op 16 maart 2023.
‘Nieuwe regelgeving is niet altijd goed, neem de verscherpte cookiewetgeving waarin de verantwoordelijkheid bij de gebruiker wordt gelegd’
‘Publieke organisatie hebben een maatschappelijke opdracht en worden gefinancierd met publiek geld, daarom moeten zij bewuste keuzes maken’
‘Google en Microsoft bieden nu onder de marktprijs hun educatieve diensten aan. Daarmee leiden ze onze kinderen op tot gebruikers ervan’
IP | vakblad voor informatieprofessionals | 03 / 2024
Anne van den Dool
Tekstschrijver, auteur
en cultureel journalist
ANNE VAN DEN DOOL
ONLINE PUBLIEKE RUIMTE
Lees ook het interview met
Pieter Woltjer
Jantien Borsboom
Jantien Borsboom:
Sinds begin dit jaar staat Jantien Borsboom aan het roer van PublicSpaces, dat zich inzet voor het creëren van een online ecosysteem gebaseerd op publieke waarden. In haar VOGIN-IP-lezing roept ze publieke organisaties op grote techbedrijven de rug toe te keren en moedigt ze hen aan de alternatieven te verkennen.
Het verhaal van Jantien Borsboom live bijwonen? Je kunt nog aanhaken bij de VOGIN-IP-lezing, het evenement voor informatieprofessionals over zoeken en vinden op 18 april in de Openbare Bibliotheek Amsterdam (OBA).
> Het volledige programmaoverzicht vind je op vogin-ip-lezing.net.
> De VOGIN-IP-lezing is het gezamenlijke evenement van Stichting VOGIN en magazine IP. Dit jaar vindt de twaalfde editie plaats, de vorige was op 16 maart 2023.
IP | vakblad voor informatieprofessionals | 03 / 2024
Jantien Borsboom
Over Jantien Borsboom
Jantien Borsboom is sinds 1 januari 2024 directeur van PublicSpaces. Ze loopt al langer rond in de publieke sector: in het verleden werkte ze voor verschillende culturele instellingen waar ze digitale projecten leidde, vaak met een kritische insteek. Zo richtte ze het Digilab op bij de Bibliotheek Midden-Brabant, een plek voor kennismaking met en kritische gesprekken over nieuwe media en nieuwe technologie. Ook ontwikkelde ze KennisCloud: een hybride communityplatform voor kennisdeling en samenwerking rondom maatschappelijke vraagstukken. Borsboom heeft een sterke interesse in de mogelijkheden van de digitale wereld, specifiek op de grens van digitaal en fysiek en hoe deze in elkaar overlopen. Ze verbindt graag ideeën, mensen, projecten en organisaties aan elkaar om samen de toekomst vorm te geven.
Jantien Borsboom kent de publieke sector van binnenuit: ze verdiende haar sporen onder meer in de bibliotheekbranche, waar ze zich bezighield met het ontwikkelen van een online publieke ruimte voor bibliotheken. ‘De fysieke vestigingen van bibliotheken zijn plekken waar je zonder toegangsbewijs kunt binnenlopen’, legt Borsboom uit. ‘Het zijn plaatsen waar je gewoon mag zijn zonder dat je je paspoort hoeft te laten zien, iets hoeft te kopen of gevolgd wordt. Naast zo’n tastbaar filiaal zoeken bibliotheken naar een plek waar ze digitaal bezoekers kunnen ontvangen, en die aan dezelfde voorwaarden voldoet: een platform waar je niet direct je persoonsgegevens hoeft achter te laten en waar je geen last hebt van cookies.’
ETHISCH VERANTWOORD
Als directeur van PublicSpaces trekt ze dat vraagstuk nu nog breder. Niet alleen bibliotheken, maar ook allerlei andere publieke organisaties lopen namelijk met deze vraag rond. Denk bijvoorbeeld aan omroepen, musea, onderwijsinstellingen, festivals, erfgoedinstellingen en zorgorganisaties. ‘Zij hebben behoefte aan een online plek waar mensen niet als product worden behandeld, waar ruimte is voor een publiek debat en waar betrouwbare informatie te vinden is waarvan de herkomst te herleiden is. Met de PublicSpaces-coalitie, bestaand uit meer dan veertig publieke organisaties, werken we samen aan zo’n online publieke ruimte.’
Veel van deze instellingen lopen tegen dezelfde uitdagingen aan, weet Borsboom. ‘De vraag die hen allemaal bezighoudt, is: hoe communiceer je op een ethisch verantwoorde manier digitaal met je publiek? Daarvoor is het belangrijk dat de tools die je gebruikt voldoen aan de publieke waarden die we als mensen allemaal belangrijk vinden. Tegelijkertijd is iedere individuele situatie verschillend. Sommige organisaties willen vooral een zo groot mogelijk bereik en zetten daarom veel in op de klassieke sociale media, zoals Facebook en Instagram – geen platforms die aan die publieke waarden voldoen. Voor hen is overstappen naar veilige alternatieven een grote stap.’
MANIFEST
De publieke waarden waaraan Borsboom refereert, zijn in 2018 door PublicSpaces op schrift gesteld in een manifest, dat laat zien aan welke voorwaarden digitale tools zouden moeten voldoen. Allereerst moeten ze open en toegankelijk zijn voor iedereen. Daarnaast moeten ze onafhankelijk opereren van politieke of economische krachten. Verder is transparantie een belangrijke voorwaarde: iedereen moet kunnen zien wie een tool heeft gemaakt, hoe die werkt en wat het achterliggende verdienmodel is. Ook opgenomen in het manifest is de voorwaarde verantwoordelijkheid: het moet duidelijk zijn wat de bron is van de content die wordt gepresenteerd en of de data die je aan de tool geeft wel goed worden beschermd.
Verder noemt het manifest soevereiniteit als belangrijke voorwaarde: gebruikers moeten zelf controle hebben over hun data. Tot slot moet de tool veilig zijn. Privacy moet worden meegenomen in het ontwerp, en er moeten geen tactieken in zitten om je te verleiden tot iets wat je niet van plan was, zoals met ‘laatste kans’-buttons op hotelboekingswebsites bijvoorbeeld gebeurt.
DUURZAAMHEID EN AI
Hoewel het manifest alweer bijna zes jaar oud is, wordt het met de dag actueler, ziet Borsboom. ‘Tegelijkertijd blijven we het kritisch bekijken: de maatschappij verandert, en de technologie verandert ook continu. Moeten er geen nieuwe waarden bij, zoals duurzaamheid? Kunstmatige intelligentie vreet ontzettend veel energie. Denk aan de datacenters die overal ter wereld worden gebouwd om alle informatie die we produceren op te slaan. De term cloud doet geen recht aan die situatie. Tegen zulke misleidende terminologie verzetten wij ons: data nemen wel degelijk ruimte in.’
VERSCHERPTE COOKIEWETTEN
Sinds de lancering van het manifest hebben gelukkig al een aantal positieve ontwikkelingen plaatsgevonden, zoals de Europese Digital Services Act en de Digital Markets Act, die de grootste big tech-platforms aan banden leggen. Tegelijkertijd doet nieuwe regelgeving soms meer kwaad dan goed, ziet Borsboom. ‘Neem de verscherpte cookiewetten: die zorgen er nu voor dat je op elke website een ingewikkeld menu door moet om die cookies uit te schakelen. De verantwoordelijkheid wordt bij de gebruiker gelegd in plaats van bij de producent. Bovendien kan een mens zich onmogelijk verdiepen in de voorwaarden waaronder die diens digitale handtekening zet. Daarvoor is het te veel tekst en zijn de bewoordingen te vaag. Dat moet anders, bijvoorbeeld met duidelijke wetgeving die targeted advertising verbiedt.’
MACHT VAN BIG TECH
PublicSpaces verzet zich stevig tegen de steeds groter wordende macht van big tech-bedrijven. Die macht levert namelijk gevaarlijke situaties op, benadrukt Borsboom. ‘Deze bedrijven kunnen alle concurrentie uit de markt kopen. Je kunt daardoor bijna niet om het gebruik van hun diensten heen. Als je online contact wilt onderhouden, ben je veroordeeld tot platforms van bedrijven als Meta of Google, en tot alle gebruiksvoorwaarden en ondoorzichtige algoritmes die daarbij horen. Zij bepalen hiermee wat we wel en wat we niet te zien krijgen. Deze platforms worden geregeld gebruikt om politieke processen te beïnvloeden – een regelrechte aanval op onze democratie.’
Dat we de invloed van deze grote techbedrijven niet mogen onderschatten, blijkt volgens Borsboom ook uit de manier waarop zij zich een plek toe-eigenen in het onderwijssysteem. ‘Google en Microsoft bieden nu ver onder de marktprijs hun educatieve diensten aan. Daarmee leiden ze onze kinderen op tot gebruikers van Google en Microsoft. Het is belangrijk dat je als consument altijd een keuze hebt in wat je gebruikt, en die is er nu niet.’
IN ACTIE KOMEN
We moeten, kortom, in actie komen. ‘De markt gaat dit niet zelf oplossen. Daarom moeten de Nederlandse én Europese overheid ingrijpen met strengere regelgeving. En er moet ruimte komen om alternatieven te ontwikkelen, desnoods met een extra duwtje in de rug. We moeten een markt creëren voor waardengedreven technologie.’
Steeds meer mensen voelen de behoefte zich los te weken van de grote techplatforms waarop we ons nu nog massaal bewegen, ziet Borsboom. ‘Een recente hoopvolle ontwikkeling is bijvoorbeeld de opkomst van het open source-socialemediaplatform Mastodon. Dit kreeg een extra boost door onvrede onder gebruikers van het platform X, voorheen Twitter, na de overname door Elon Musk. Veel van hen stapten over naar Mastodon. Dat er op zo’n moment een andere dienst klaarstaat is heel belangrijk.’
Gelukkig komen er steeds meer verantwoorde alternatieven voor big tech-diensten. Voor e-mail kun je bijvoorbeeld terecht bij Proton Mail. En wie zich liever niet op WhatsApp begeeft, kan overschakelen op Signal.
OPEN SOURCE STIMULEREN
Veel publieke organisaties lopen tegen deze vraagstukken aan, weet Borsboom, maar voor geen van hen is het hun hoofdtaak. ‘Daarom helpt het om samen op te trekken in een coalitie zoals PublicSpaces. We ondersteunen organisaties op verschillende manieren. Allereerst creëren we meer bewustzijn door het schrijven van artikelen en door het organiseren van onze jaarlijkse conferentie met inspirerende sprekers. Ook lobbyen we richting de politiek in Nederland en Europa. Hoe groter de coalitie wordt, hoe serieuzer die stem wordt genomen.’
Verder stimuleert PublicSpaces het gebruik van open source-alternatieven en onderzoekt zij hoe deze door te ontwikkelen zijn wanneer de gebruiksvriendelijkheid of toepasbaarheid nog niet optimaal is. ‘Dat is het mooie van open source: je kunt er zelf aan bijdragen – niet alleen voor jezelf, maar voor iedereen die het wil gebruiken.’
DIGITALE SPOELKEUKEN
Ten slotte richt PublicSpaces zich op de ondersteuning van publieke organisaties bij de overstap van big tech-tools naar alternatieven. Daartoe is ook de Digitale Spoelkeuken ontwikkeld: een test die organisaties kunnen doen om te achterhalen in hoeverre de tools die ze gebruiken, zoals e-mailprogramma’s en analysetools voor websitegebruik, voldoen aan publieke waarden. Vervolgens kunnen zij op zoek naar alternatieven. ‘Ook daar kunnen we ze bij helpen. Deelnemers aan de coalitie hebben deze alternatieve tools soms al uitgebreid getest en kunnen hier kennis over delen, of we vormen een groep organisaties die meedoen met een pilot.’
Borsboom ziet al hoe publieke organisaties de overstap maken naar veilige digitale tools. ‘Ze nemen op grote schaal afscheid van oude tools en omarmen nieuwe, zoals een overstap van Google Analytics naar Matomo. Zij laten zien dat het wel degelijk mogelijk is om te ontsnappen aan de macht van big tech. Als organisatie hoef je niet meteen op alle fronten tegelijkertijd over te schakelen, je kunt beginnen met laaghangend fruit en vervolgens stap voor stap je digitale toolbox opschonen. Met hoe meer we zijn, hoe makkelijker de overstap wordt.’
Dat juist publieke organisaties deze transitie doormaken, is volgens Borsboom extra belangrijk. ‘Zij hebben een maatschappelijke opdracht en worden gefinancierd met publiek geld. Daarom is het essentieel dat zij bewuste keuzes maken.’ <
