KB ONDERZOEKSKRONIEK Miluska Dorgelo
Miluska Dorgelo
Coördinator Archieven & Collecties en Onderzoek papierconservering Metamorfoze/KB
In de rubriek
KB Onderzoekskroniek beschrijven medewerkers
van de afdeling Onderzoek van KB, nationale bibliotheek
hun resultaten, trends
en vondsten.
Met dank aan het programma Metamorfoze van de KB vindt er sinds 2005 onderzoek plaats naar papieren erfgoed, vooral naar de vergankelijkheid ervan. De projecten in vogelvlucht.
Lopende projecten
Voorbeelden van afgeronde onderzoeksprojecten
Een set monsters met twintig verschillende kleuren, vervaardigd met traditionele Japanse kleurstoffen en pigmenten, geschonken door het Boston Museum of Fine Arts voor het onderzoek naar Japanse prenten van het Rijksmuseum.
Miluska Dorgelo
Vel 8 van het dodenboek van Qenna, Rijksmuseum van Oudheden.
Twintig jaar wordt er nu onderzoek gedaan naar de conservering van papier dankzij financiering door het Metamorfoze-programma. De onderzoeksvragen hebben te maken met de vergankelijkheid van het papieren erfgoed. Hoelang blijft papier leesbaar, hanteerbaar of bruikbaar? Papier verzuurt namelijk en kan beschadigd raken. De inkt verkleurt of verbleekt. En hoe, onder welke omstandigheden, kunnen we papier het beste bewaren? Weten we genoeg om hier goed mee om te gaan?
NIEUWE TECHNIEKEN, NIEUWE VRAGEN
Van 2005 tot 2014 werkten medewerkers van de KB, het Nationaal Archief en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed – onder de naam Werkgroep GezOnd – vanuit Metamorfoze samen aan verschillende onderzoeksvragen. De aandachtsgebieden voor onderzoek waren toen onder andere ontzuren, inktvraat, boekverpakken en luchtzuivering.
Inmiddels zijn door moderne technieken en nieuwe inzichten met betrekking tot duurzaamheid heel andere onderzoeksvragen aan de orde. Een voorbeeld hiervan is het onderzoek van het Rijksmuseum naar de kleurstoffen op Japanse prenten. Hierbij maken de betrokken onderzoekers gebruik van infrarood- en UV-fotografie, FORS (fiber optic reflectance spectroscopy), Macro-XRF, FTIR en Raman, waarmee ze kunnen analyseren welke kleurstoffen, pigmenten en bindmiddelen voorkomen. Dit levert nieuwe kennis op.
DUURZAAM MAGAZIJN
Een ander voorbeeld is het onderzoek van de KB en de TU Eindhoven dat ingaat op de bouw van een duurzaam magazijn of archiefgebouw. Aan welke eisen moet een dergelijk gebouw voldoen en hoe wordt het ontwikkeld? Aanleiding was de wens van de KB om een duurzaam magazijn te laten bouwen dat lang kan meegaan; het huidige magazijn voldoet namelijk niet meer aan de hedendaagse eisen en wensen. Inmiddels is er een plan en is de eerste paal de grond ingegaan. De KB verwacht in 2029 haar collecties te hebben verhuisd. Als voorbereiding op die verhuizing is van 2021 tot eind 2023 een Metamorfoze-onderzoeksproject uitgevoerd.
SCHADEATLASSEN
Uit het onderzoekstraject zijn ook drie verschillende schadeatlassen voortgekomen. Dit zijn hulpmiddelen voor het herkennen en classificeren van schadebeelden bij papieren erfgoed, relevant voor de ontwikkeling van een behouds- en beheerplan ten behoeve van dit erfgoed. De eerste schadeatlas was de Schadeatlas archieven, uitgekomen in 2007; in 2010 volgde de Engelse vertaling. In 2014 is de Schadeatlas bibliotheken gepubliceerd en in 2018 de Engelse vertaling. In 2023 verscheen de Schadeatlas ontwerptekeningen (Nederlands-Engels).
ONDERZOEKSVOORSTEL INDIENEN
Sinds 2023 is het mogelijk het hele jaar door een voorstel voor financiering van een onderzoek in te dienen bij de nationale bibliotheek. Conservering is één van de onderzoeksthema’s van KB’s Onderzoeksagenda 2023-2026. Hoe dat indienen werkt valt te lezen op de website van Metamorfoze.
Een prent van kunstenaar Katsushika Hokusai (‘Klaprozen’) onder de stereomicroscoop tijdens het onderzoek naar Japanse prenten in het atelier van het Rijksmuseum.
Miluska Dorgelo
Benieuwd naar andere afleveringen van de KB-onderzoeksrubriek? Je vindt ze in het online archief op informatieprofessional.nl. <
Sinds 2023 is het mogelijk het hele jaar door een voorstel voor financiering van een onderzoek in te dienen bij de KB
IP | vakblad voor informatieprofessionals | 05 / 2025
> Het Rijksmuseum onderzoekt de Japanse houtsneden uit haar collectie, die uit de Edo-periode stammen. De belangrijkste vragen van dit onderzoek, ‘Japanse prenten beter bekeken’, zijn: met welke kleuren zijn de houtsneden gedrukt, wat is de staat van de prenten en hoe kunnen we ze het beste bewaren en tentoonstellen?
> Het Westerdijk Fungal Biodiversity Institute doet onderzoek naar de risico’s van schimmelgroei op papier tijdens veranderende bewaarcondities. Het gaat in op de reactie van schimmels (actieve groei en niet-actieve schimmelsporen) op wisselende klimaatomstandigheden en in hoeverre er een mogelijke opkomst is van droogteminnende schimmels.
> Het Rijksmuseum van Oudheden werkt aan ‘Kleur be-Qenna’, een onderzoek naar pigmenten en verftechnieken in het dodenboek van Qenna. Het doel hiervan is om de pigmenten die op de papyrus zijn gebruikt te identificeren en de schildertechnieken en materiële aspecten van de opmaak van de papyrus in kaart te brengen.
DUURZAAM MAGAZIJN
Een ander voorbeeld is het onderzoek van de KB en de TU Eindhoven dat ingaat op de bouw van een duurzaam magazijn of archiefgebouw. Aan welke eisen moet een dergelijk gebouw voldoen en hoe wordt het ontwikkeld? Aanleiding was de wens van de KB om een duurzaam magazijn te laten bouwen dat lang kan meegaan; het huidige magazijn voldoet namelijk niet meer aan de hedendaagse eisen en wensen. Inmiddels is er een plan en is de eerste paal de grond ingegaan. De KB verwacht in 2029 haar collecties te hebben verhuisd. Als voorbereiding op die verhuizing is van 2021 tot eind 2023 een Metamorfoze-onderzoeksproject uitgevoerd.
SCHADEATLASSEN
Uit het onderzoekstraject zijn ook drie verschillende schadeatlassen voortgekomen. Dit zijn hulpmiddelen voor het herkennen en classificeren van schadebeelden bij papieren erfgoed, relevant voor de ontwikkeling van een behouds- en beheerplan ten behoeve van dit erfgoed. De eerste schadeatlas was de Schadeatlas archieven, uitgekomen in 2007; in 2010 volgde de Engelse vertaling. In 2014 is de Schadeatlas bibliotheken gepubliceerd en in 2018 de Engelse vertaling. In 2023 verscheen de Schadeatlas ontwerptekeningen (Nederlands-Engels).
ONDERZOEKSVOORSTEL INDIENEN
Sinds 2023 is het mogelijk het hele jaar door een voorstel voor financiering van een onderzoek in te dienen bij de nationale bibliotheek. Conservering is één van de onderzoeksthema’s van KB’s Onderzoeksagenda 2023-2026. Hoe dat indienen werkt valt te lezen op de website van Metamorfoze.
Met dank aan het programma Metamorfoze van de KB vindt er sinds 2005 onderzoek plaats naar papieren erfgoed, vooral naar de vergankelijkheid ervan. De projecten in vogelvlucht.
Miluska Dorgelo
Coördinator Archieven & Collecties en Onderzoek papierconservering Metamorfoze/KB
In de rubriek
KB Onderzoekskroniek beschrijven medewerkers
van de afdeling Onderzoek van KB, nationale bibliotheek
hun resultaten, trends
en vondsten.
KB ONDERZOEKSKRONIEK Miluska Dorgelo
Twintig jaar wordt er nu onderzoek gedaan naar de conservering van papier dankzij financiering door het Metamorfoze-programma. De onderzoeksvragen hebben te maken met de vergankelijkheid van het papieren erfgoed. Hoelang blijft papier leesbaar, hanteerbaar of bruikbaar? Papier verzuurt namelijk en kan beschadigd raken. De inkt verkleurt of verbleekt. En hoe, onder welke omstandigheden, kunnen we papier het beste bewaren? Weten we genoeg om hier goed mee om te gaan?
NIEUWE TECHNIEKEN, NIEUWE VRAGEN
Van 2005 tot 2014 werkten medewerkers van de KB, het Nationaal Archief en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed – onder de naam Werkgroep GezOnd – vanuit Metamorfoze samen aan verschillende onderzoeksvragen. De aandachtsgebieden voor onderzoek waren toen onder andere ontzuren, inktvraat, boekverpakken en luchtzuivering.
Inmiddels zijn door moderne technieken en nieuwe inzichten met betrekking tot duurzaamheid heel andere onderzoeksvragen aan de orde. Een voorbeeld hiervan is het onderzoek van het Rijksmuseum naar de kleurstoffen op Japanse prenten. Hierbij maken de betrokken onderzoekers gebruik van infrarood- en UV-fotografie, FORS (fiber optic reflectance spectroscopy), Macro-XRF, FTIR en Raman, waarmee ze kunnen analyseren welke kleurstoffen, pigmenten en bindmiddelen voorkomen. Dit levert nieuwe kennis op.
Miluska Dorgelo
Een set monsters met twintig verschillende kleuren, vervaardigd met traditionele Japanse kleurstoffen en pigmenten, geschonken door het Boston Museum of Fine Arts voor het onderzoek naar Japanse prenten van het Rijksmuseum.
> ‘De risico’s van het digitaliseren van middeleeuwse manuscripten’, door Ilse Korthagen, toen verbonden aan de Universiteit van Amsterdam.
> ‘Inventarisatie van materieel verval van kantoorkopieën’, door Janien Kemp, toen verbonden aan het Stadsarchief Amsterdam.
> ‘De conservering van bouwtekeningen’, door Hilde Schalkx, Hoogduin in samenwerking met het Nieuwe Instituut.
> ‘Behoud van papieren collecties: modellen, data-analyse of gezond verstand?’, door Cristina Duran Casablancas, Stadsarchief Amsterdam.
> ‘Solvent-gels in paper conservation: new solutions to sticky problems’, door Françoise Richard, Universiteit van Amsterdam.
> ‘Inzicht door klimaatsimulatie: de casus van het nieuwe magazijn voor de KB nationale bibliotheekcollectie’, door Foekje Boersma, KB.
Miluska Dorgelo
Een prent van kunstenaar Katsushika Hokusai (‘Klaprozen’) onder de stereomicroscoop tijdens het onderzoek naar Japanse prenten in het atelier van het Rijksmuseum.
Lopende projecten
Voorbeelden van afgeronde onderzoeksprojecten
Benieuwd naar andere afleveringen van de KB-onderzoeksrubriek? Je vindt ze in het online archief op informatieprofessional.nl. <
Vel 8 van het dodenboek van Qenna, Rijksmuseum van Oudheden.
IP | vakblad voor informatieprofessionals | 05 / 2025